Κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου. Ήταν επιβεβλημένο να τα προμηθεύονται όλα από την Κωνσταντινούπολη. Η Ελληνική Ιστορία ήταν απαγορευμένη. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα. Χωρίς βιβλία, χωρίς τετράδια ο νεαρός Ηπειρώτης μάθαινε για τη μητέρα Πατρίδα, διδασκόταν τον Εθνικό της Ύμνο, τα ποιήματά της και τους ήρωες της. Οι μαθητές κρατούσαν στα χέρια τους τη ζωή των δασκάλων τους. Μία ακριτομυθία, μια καταγγελία ήταν αρκετή. Δεν είναι συγκινητικό, αυτά τα διακόσια μικρά αγόρια και τα διακόσια πενήντα κοριτσάκια να δέχονται τις επιπλέον ώρες των μαθημάτων (στην ηλικία, που τόσο αγαπούν τα παιχνίδια), να συζητούν για την Ελλάδα και επιστρέφοντας στις οικογένειές τους με τα χείλη ραμμένα να κρατούν τον ενθουσιασμό μυστικό στην καρδιά;

1913
Γάλλος δημοσιογράφος Rene Puaux (Πυώ)

Μόνοι τους οι Έλληνες φρόντιζαν για την παιδεία τους, η οποία αφορούσε στο να μαθαίνουν τα κοινά γράμματα και λίγη αριθμητική. Όταν δεν υπήρχε δάσκαλος, φρόντιζε ο ιερέας να διδάξει. Όλα αυτά γίνονταν στο σκοτάδι και με προφυλάξεις από τους Τούρκους.

1829
Yπασπιστής του Κολοκοτρώνη
Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος

Πολλές φορές απορώ πώς κατόρθωσε να επιβιώσει η χριστιανική πίστη στην Τουρκία και πώς υπάρχουν στην Ελλάδα 1.200.000 ορθόδοξοι. Και να σκεφτεί κανείς, ότι ουδέποτε από την εποχή του Νέρωνος, του Δομητιανού και του Διοκλητιανού έχει υποστεί ο Χριστιανισμός διωγμούς σκληρότερους από αυτούς που αντιμετωπίζει σήμερα [δηλαδή το 1650] η ανατολική Εκκλησία. Και όμως, οι Έλληνες είναι ευτυχισμένοι που παραμένουν χριστιανοί.

1657
François Richard

Οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολεία αυστηρότερα και από τις εκκλησίες. Γι' αυτό οι Γραικοί προσπαθούσαν να συστήνουν κοινά σχολεία κρυφά, όπου και τα παιδιά των πτωχών μπορούσαν να διδάσκονται χωρίς έξοδα.

1822
Κανέλλος Στέφανος